تبیین جایگاه علمی حوزه‌های علمیۀ شیعیان عراق در سدۀ 5 تا 7 هجری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری تاریخ و مدرس مرکز معارف اسلامی، دانشگاه صنعتی اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

در سدۀ پنجم تا هفتم هجری قمری، شیعیان از پیشینه‌ای غنی و جایگاهی والا در عرصۀ علمی جهان اسلام برخوردار بودند. با وجود این به دلیل سلطۀ قدرت‌های مخالف، بیشتر اوقات در محدودیت سیاسی-اجتماعی به سر می‌بردند. از این رو فعالیت‌های علمی آنان کمتر دیده شده است. بررسی اوضاع، اقدامات و مراکز علمی شیعیان در سده‌های نخستین نشان می‌دهد، افزون بر اقدامات معصومان علیهم السلام در توسعۀ علوم، در عصر غیبت نیز عالمان و بزرگان شیعه در مناطق گوناگون نقش کم‌نظیری در پیشرفت علمی داشته‌اند. این مهم با گذشت زمان در ایران و عراق که غلبه با شیعیان بود، رونق بیشتری داشته و چشمگیر‌تر بوده است. چنان که در شهرهای مهم عراق همچون بغداد، نجف و حله حوزه‌های علمیۀ برجسته وجود داشته که در این پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای جایگاه و نقش علمی آن مراکز مورد واکاوی قرار گرفته و با بررسی منابع مشخص شده با وجود آن که عراق از لحاظ سیاسی، ثبات و امنیت سده‌های پیشین خود را نداشت لیکن شیعیان در حوزه‌های علمیۀ مختلف عراق توانسته بودند نوآوری فکری قابل‌توجهی به ویژه در زمینۀ مسائل علمی اسلامی کسب کنند و در سده‌های بعدی نیز تأثیرگذار باشند.
پویایی تفکر شیعه در دوران بعدی نیز متأثر از رویکرد عقلی-اجتهادی حوزۀ علمیه بغداد، رویکرد کلامی-فلسفی حوزۀ علمیۀ حله و رویکرد فقهی حوزۀ علمیۀ نجف در سده‌های پنجم تا هفتم هجری بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مراجع

  1. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
  2. ابن اثیر، عزالدین علی، الکامل فی تاریخ، ج 6، بیروت، دارالفکر، چ 4، 1414ق.
  3. ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1411‌ق.
  4. ابن جوزی، شمس الدین ابی مظفر، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، ج‌8، بغداد، دارالوطنیه، بی‌تا.
  5. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات العیان و ابناء الزمان، تحقیق احسان عباسی، بیروت، دارالثقافه، ج1، 1968م.
  6. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف، مطبعه الحیدریه، 1380ش.
  7. ابن طاووس، علی بن موسی، کشف المحجه، ترجمه اسدالله مبشری، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1361ش.
  8. ابن طاووس، علی بن موسی، الاقبال بالاعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة، ترجمه جواد القیومی الاصفهانی، ج 3، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1377ش.
  9. ابن طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا، الفخری فی آداب السلطانیه، تحقیق عبدالقادر محمد مایو، دمشق، دارالقلم العربی، 1418ق.
  10. ابن فوطی، کمال الدین ابوالفضل عبد الرزاق بن احمد، الحوادث الجامعه، ترجمه عبد الحمید آیتی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1381ش.
  11. ابن میثم بحرانی، میثم بن علی، قواعد المرام فی علم الکلام، تحقیق سید احمد حسینی، قم، مکتبة آیة الله مرعشی نجفی، 1406ق.
  12. افندی اصفهانی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج4، قم، انتشارات خیام، 1369ش.
  13. امین، سید حسن، دائرةالمعارف اسلامی شیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 2001 م.
  14. امین، سید حسن، اعیان الشیعه، ج 3، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1403ق.
  15. جبرئیلی، محمد صفر، سیر تطور کلام شیعه، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1389ش.
  16. جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، ج 2، تهران، نشر علم، چ 2، 1386ش.
  17. جمعی از پژوهشگران، گلشن ابرار، ج 1، قم، نشر معروف، 1382ش.
  18. حاجی تقی، محمد، جریان شناسی تاریخی مدرسه حله، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1397ش.
  19. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، مقدمه آیه الله مرعشی نجفی، تحقیق یوسف البقاعی، بیروت، دارالاضوء، چ2، 1412ق.
  20. حر عاملی، محمد بن حسن، امل الامل، نجف، مکتبه الاندلس، 1385ش.
  21. حکیم، حسن عیسی و اسماعیل چنگیزی اردهایی، «حوزه علمیه نجف»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، ج 14، تهران، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1393ش.
  22. خیراندیش، اسدالله، دائرة المعارف تشیع، زیر نظر حاج سید جوادی، کامرانی فانی، خرمشاهی، ج 3، تهران، نشر یادآوران، 1371ش.
  23. دوانی، علی، سیری در زندگی شیخ طوسی، هزاره شیخ طوسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
  24. رضوی، رسول، تاریخ کلام امامیه (حوزه‌ها و جریان‌های کلامی)، قم، سازمان چاپ و نشر دار الحدیث، 1396ش.
  25. رضوی، سید عباس، پرتوی از مکتب بغداد، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، 1413ق.
  26. سبحانی، جعفر و همکاران، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، مؤسسه امام صادق†، ۱۴۱۸ق.
  27. صدر، سید محمد باقر، المعالم الجدیده، تهران، مکتبه النجاح، چ 2، 1395ش.
  28. طباطبایی، سید محمد حسین، شیعه در اسلام، ج 1، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1362ش.
  29. علامه حلّی،کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق حسن زاده عاملی، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1413ق.
  30. غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسایی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چ 2، 1372ش.
  31. کُربَن، هانری، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه سید جواد طباطبایی، تهران، کویر، 1377ش.
  32. کرکوش، یوسف، تاریخ الحله، قم، انتشارات شریف رازی، 1385ش.
  33. کورانی، علی، الامام کاظم سید بغداد، بی‌جا، بی‌نا، 1431ق.
  34. گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران، سمت، ۱۳۸۵ش.
  35. محقق حلی، جعفر بن حسن، المسلک فی اصول الدین و الرساله الماتعه، تحقیق رضا استادی، مشهد، مجمع البحوث، 1414ق.
  36. محیی الدین، عبدالرزاق، شخصیت ادبی سید مرتضی، ترجمة جواد محدثی، تهران، امیرکبیر، 1373ش.
  37. مدرس تبریزی، محمد علی، ریحانة الادب، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1392ش.
  38. مشکوة الدینی، عبدالمحسن، اصول فلسفی مورد استفاده در علم کلام، ضمن کتاب هزاره شیخ طوسی، گردآوری: علی دوانی، ج 2، تهران، دار التبلیغ اسلامی، 1349ق.
  39. مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی (کلام)، تهران، صدرا، 1367ش.
  40. نجاشی، ابوالعباس احمد بن علی، رجال نجاشی، قم، انتشارات جامعه مدرسین، چ 7، بی‌تا.
  41. نخجوانی، هندوشاه، تجارب السلف، به کوشش اقبال آشتیانی و توفیق سبحانی، ج 3، تهران، طهورا، 1357ش.
  42. یاقوت، حموی، معجم البلدان، ج 1، بیروت، دار بیروت، 1408ق.
  43. یعقوبی، محمد طاهر، حیات علمی و فرهنگی شیعیان امامیه، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1394ش.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار