دکتری تاریخ اسلام، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
چکیده
بررسی تاریخ اقتصادی مسلمانان نشان می‌دهد نظام مالیاتی کارآمد به عنوان یکی از مهمترین ابزار تأمین اهداف اقتصادی اسلام به ویژه ارتقاء سطح امنیت اقتصادی است و مورد توجه حاکمان مسلمان از جمله خلفای شیعی مذهب فاطمیان در مصر بوده است. دوره خلافت فاطمیان مصر، عصر طلایی مذهب اسماعیلی است که در طی آن اسماعیلیان موفق شدند دولتی مرفه از آن خویش پدید آورند و یکی از مظاهر تمدنی اسلام، یعنی شکوفایی اقتصادی را به نمایش بگذارند. در این نوشتار تلاش شده با بررسی نظام مالیاتی عصر اول خلافت فاطمی، به این سؤال اساسی پاسخ دهیم که اصلاحات نظام مالیاتی فاطمیان چگونه بر تأمین امنیت اقتصادی مصر تأثیر گذاشته است؟ یافته‌های پژوهش مبتنی بر روش توصیف و تحلیل داده‌های تاریخی نشان می‌دهد اصلاحات فاطمیان در نظام مالیاتی مصر به ویژه در شیوه‌های مالیات ستانی، نحوه مصرف مالیات‌های شرعی و حذف آن‌ها در مواقع بحران‌های اقتصادی، برقراری معافیت‌های مالیاتی در بخش تولید، تعدیل مبالغ مالیاتی بنا به اقتضائات سیاسی و اقتصادی، توسعه دیوان‌های مالی و اقتصادی، بازتعریف مالیات‌های جدید موسوم به مالیات‌های مکوس، قطع وابستگی مالیات‌های مکوس به بلایای طبیعی و بهینه‌کردن مخارج دولتی و توازن بودجه بر افزایش امنیت اقتصادی مصر مؤثر بوده است.
ابریشم کار، صدیقه، «مدخل خراج»، دانشنامه جهان اسلام، ج 1، 1375ش.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن‌بن‌محمد، مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چ دوم، 1345 ش.
ابن‌خلکان، أحمد‌بن‌محمد، وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان، المجلد الخامس، محقق إحسان عباس، بیروت، دار صادر، 1994 م/ 1364 ق.
ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبرى، المجلد الثالث، طبعه الأولى، محقق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1990م/ 1410ق.
ابن‌صیرفى المصری، ابوالقاسم، على‌بن‌مُنْجِب، الإشارة إلی من نال الوزارة، المجلد الخامس‌و‌العشرون، بتحقیقه و التعلیق علیه: عبدالله مخلص، قاهره، المعهد العلمی الفرسنیه للآثار الشرقیه، 1924م.
ابن‌طویر، عبدالسلام‌بن‌حسن، نزهة‌المقلتین فی أخبار الدولتین، بیروت، المعهد الألمانی للابحاث الشرقیه، 1430ق/2010م.
ابن‌مأمون البطائحی، جمال‌الدین ابوعلی موسی، نصوص من اخبار مصر، تحقیق ایمن‌فؤاد سید، قاهره، المعهد العلمی الفرنسی للآثار الشرقیه، 1983م.
آیینه‌وند، صادق، یوسفی‌فر، شهرام، «تعامل دیوانیان و نظامیان در دوره اول خلافت فاطمیان در مصر»، تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، سال 22، ش15، پیاپی 103، 1391ش، صص130-113.
باشا، حسن و فهمی، عبدالرحمن و علی یوسف عبدالرئوف و عبدالرحیم علیوه، حسین و نجیب، محمد مصطفی، القاهره تاریخها، فنونها و اثارها، قاهره، مکتبه الاسکندریه مؤسسه الاهرام، 1970م.
براوی، راشد، حاله مصر الاقتصادیه فی عهد الفاطمیین، قاهره، ناشر مکتبه النهضه المصریه، 1368ق/1948م.
تطیلی، بنیامین‌بن‌یونه، رحلة بنیامین التطیلی، محقق: شیخ، عبدالرحمن عبدالله، ابوظبی – امارات، المجمع الثقافی، 2002م.
جیهانی، ابوالقاسم احمد، اشکال العالم و آداب و رسوم اجتماع سرزمین‌های اسلامی، تصحیح و حواشی: فیروز منصوری، مشهد، شرکت به‌نشر، انتشارات آستان قدس رضوی، 1368ش.
چاپرا، محمد عمر، دولت رفاه اسلامی و نقش آن در اقتصاد، ترجمه محمد جواد مهدوی، مطالعاتی در اقتصاد اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چ 2، 1393ش.
حرعاملی، محمد‌بن‌حسن، وسائل‌الشیعه، تصحیح مؤسسة آل‌البیت ع، مجلد التاسع، قم، مؤسسة آل‌البیت ع، 1409ق.
حموده، عبدالحمید حسین محمود، الحضارة الإسلامیة فی اقلیم الدلتا فی العصر الفاطمی، قاهرة، دار الأفاق العربیة، 2014م.
حمیری، محمدبن‌عبدالمنعم، الروض المعطار فى خبر الأقطار، مصحح: احسان عباس، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، الثانیه، 1984م.
سالم، السید عبدالعزیز، تاریخ الاسکندریة و حضارتها، اسکندریة، مؤسسة شباب الجامعة، 1961م.
سخاوی، محمدبن‌عبدالرحمن، البلدانیات، محقق: قطان، حسام‌بن‌محمد، ریاض، دار العطاء، 1422ق/2002م.
سرور، محمد جمال‌الدین، الدولةالفاطمیة فی مصر، سیاستهم الداخلیه و مظاهر الحضارهفی عهدها، قاهره، کلیه الآداب، جامعه القاهره، دارالفکر العربی، 1966-1965م.
سید، ایمن‌فؤاد، دولت فاطمیان در مصر، تحلیلی جدید، ترجمة اسماعیل باغستانی، تهران، نشر نی، 1400ش.
سید صاوی، احمد، مجاعات مصر الفاطمیة اسباب و نتائج، بیروت، دارالتضمان، 1988م.
شهیدی‌پاک، محمد رضا، تاریخ تشکیلات در اسلام، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1392ش.
صالح، حسن‌محمد، التشیع المصری الفاطمی (إشعاع حی و حضاری: مائتان و عشر سنوات من الإبداع الإنسانی)، مجلد الثالث، الطبعه الاولی، بیروت، دارالمحجة البیضاء، 2003م.
صدر، کاظم، اقتصاد صدر اسلام، تهران، مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1374ش.
طقّوش، محمدبن‌سهیل، تاریخ الفاطمیین فی شمالی افریقیه و مصر و بلاد الشام (567-297)،الطبعه الثانیه، بیروت، دار النفائس، 1428ق/2007م.
عطارزاده، بهزاد، سیدحسینی، سیدمصطفی، «دولت، توسعه و اصلاحات مالی در فضای جهانی‌شده»، مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی، دوره3، ش6، 1391ش، صص 95-76.
عبدالمجید سلام، حوریه عبده، «الحیاه الاقتصادیه و الاجتماعیه فی مدینه الفسطاط حتی العصر الفاطمی»، رساله للحصول علی درجه الماجستیر، اشراف: دکتر حسن احمد محمود، جامعه القاهره کلیه الآداب، 1971م.
عیدروس، محمدحسن،الدولة الإسلامیة الخامسة: الخلافة الفاطمیة، أسرة الإمام محمد المکتوم‌بن‌إسماعیل العلویة، قاهره، دارالکتاب الحدیث، 2010م.
غفاری، هادی، نظام اقتصادی در صدر اسلام، تهران، انتشارات دانشگاه پیام نور، 1386ش.
قاضی‌نعمان، افتتاح‌الدعوة، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1426ق/ 2005م.
قاضی‌نعمان، الهمّه فی آداب اتباع الائمه، محقق: محمد کامل حسین، بی‌جا، دار الفکر العربی، بی‌تا.
قربانی حصاری، مهدی، «مصادره اموال: اهداف و کارکردهای سیاسی و اقتصادی آن در عصر عباسی (از آغاز تا پایان سده پنجم ق)»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال12، ش23، 1395ش، صص 69-47.
قلقشندی، احمدبن‌علی، صبح الأعشى فی صناعة الإنشاء، مجلد العاشر، قاهره، دار الکتب المصریة، 1332-1338ق/1914-1922م.
گودرزی، سعید، اله‌دادی، نورالدین، نابرابری و امنیت در سطوح خرد و کلان (بررسی نظری و تجربی)، تهران، نشر اندیشه احسان، 1398ش.
ماجد، عبدالمنعم، نظم الفاطمیین و رسومهم فی مصر، قاهره، مکتبه الأنجلو المصریه، 1953م.
ماجد، عبدالمنعم، السجلات المستنصریه (سجلات و توقیعات و کتب لمولانا الامام المستنصر بالله امیرالمومنین الی دعاه الیمن و غیرهم)، قاهره، دارالفکر العربی، 1954م.
متز، آدام، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیرکبیر، 1388ش.
مخزومی، علی‌بن‌عثمان، المنتقی من کتاب المنهاج فی علم خراج مصر، تحقیق کلود کاهن و مراجعه یوسف راغب، قاهره، المعهد العلمی الفرنسی للآثار الشرقیة، 1986م.
مسبّحی، محمدبن‌عبیدالله‌بن‌احمد، الجزء الأربعون من اخبار مصر، قاهره، دارالکتب و الوثائق القومیه، 1436ق/2014م.
مقدسی، ابوعبدالله محمدبن‌احمد، احسن‌التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ج1و2، ترجمة علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1361ش.
مقریزی، تقی‌الدین أحمدبن‌علی، إغاثة الأمة بکشف الغمة أو تاریخ المجاعات فی مصر، بیروت، المکتبة العصریة، شرکه ابناء‌الشریف الانصاری للطبع و النشر و التوزیع، 1429ق.
مقریزی، تقی‌الدین أحمدبن‌علی، اتعاظ‌الحنفاء بأخبار الأئمة الفاطمیین الخلفاء، الطبعة الأولى، المحقق الجزء2و3: محمد‌حلمی محمدأحمد (أستاذ التاریخ الإسلامی-کلیة دارالعلوم، جامعة القاهرة)، قاهره، المجلس الأعلى للشئون الإسلامیة-لجنة إحیاء التراث الإسلامی1416ق/1996م.
مقریزی، تقی‌الدین أحمدبن‌علی، المواعظ و الإعتبار بذکر الخطط و الآثار المعروف بالخطط المقریزیة، محشی: خلیل منصور، بیروت، دار الکتب العلمیة. 1418ق/19980م.
مقریزی، تقی‌الدین احمدبن‌علی، پندها و عبرت‌ها از بناها و آثار تاریخی مصر، (ترجمه خطط مقریزی)، به‌تصحیح گاستون ویت، ترجمة پرویز اتابکی، ج2و4، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1397ش.
مونس، حسین، تاریخ و تمدن مغرب، ترجمة حمیدرضا شیخی، ج2، تهران، سمت، 1390ش.
ناصرخسرو قبادیانی، ابومعین حمیدالدین، سفرنامه، به‌کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، کتاب‌فروشی زوار، چاپ سپهر، 1335ش.
نویری، شهاب‌الدین احمد، نهایه‌الارب فی فنون‌الادب، الجزء الثامن و العشرون، قاهرة، دارالکتب والوثائق القومیة، 1423ق.
واکر، پل ارنست، پژوهشی در یکی از امپراتوری‌های اسلامی، تاریخ فاطمیان و منابع آن، ترجمة فریدون بدره‌ای، تهران، نشر فرزان روز، چ 2، 1398ش.
یعقوبى، احمدبن‌اسحاق، البلدان، ترجمه محمد ابراهیم آیتى، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356ش.
یعقوبی، احمدبن‌اسحاق، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، علمی و فرهنگی، چ 12، 1395ش.
Goitein,S.D.,” From the Mediterranean to India: Documents on the Trade to India, South Arabia,and East Africa from the Eleventh and Twelfth C enturies”, Speculum XXXIX (1954),pp.181-197.
)
