اقدامات شاه اسماعیل اول صفوی در تغییر وضعیت مذهبی و ترویج تشیع امامی در ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران

2 دانش‌آموخته دکترای تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران

چکیده

اقدام شاه اسماعیل اول (930-907ق/ 1524-1501م) در رسمیت‌بخشی به مذهب شیعه در ایران از گام‌های مهم او در امر حکومتداری به‌شمار آمده است. با این اقدام، تسنن که پیشتر مذهب مسلط در نظام سیاسی بود، به حاشیه رانده شد و تشیع مذهب رسمی حکومت صفویه اعلام گردید. سپس تلاش‌هایی برای پذیرش مردمی آن در سطح جامعه نیز به‌کار بسته شد. در این مقاله، هدف بررسی اقدامات شاه اسماعیل صفوی در زمینه تغییر مذهب و نشر تشیع امامی در ایران با رویکرد توصیفی- تحلیلی است. یافته‌های پژوهش نشان داده است این تصور که شیعی شدن ایران از سوی شاه اسماعیل تنها از طریق زور شمشیر و خشونت هواداران و تبرّائیان او انجام گرفته با واقعیت بیرونی سازگار نیست. کاربرد قدرت نظامی، اقدامات تبرائی و خشونت، پشتوانه اعلام رسمیت مذهب شیعه و ترویج شعائر شیعی، هنگام گشودن شهرها به‌مثابه فراخوانی مردم به تغییر مذهبی بوده است. در ترویج و تثبیت تشیع در پیکره جامعه، تکیه اصلی بر اقدامات تبلیغی و فرهنگی و نشر معارف شیعی در میان مردم بوده که از توان دینی علما، نهادها و تأسیسات علمی و آموزشی موجود در این جهت بهره گرفته می‌شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مراجع

  1. ابی‌صعب، رولاجردی، تغییر مذهب در ایران؛ دین و قدرت در ایران عصر صفوی، ترجمه منصور صفت‌گل، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1396ش.
  2. اسپناقچی پاشازاده، محمدعارف، انقلاب الاسلام بین الخواص و العوام، به‌کوشش رسول جعفریان، قم، دلیل، 1379ش.
  3. اسماعیلی، صغری، پژوهشی در سکه‌ها و مهرهای دوره صفوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده زبان و گویش، 1385ش.
  4. آقاجری، هاشم، مقدمه‌ای بر مناسبات دین و دولت در ایران عصر صفوی، تهران، طرح نو، چ2، 1389ش.
  5. امینی هروی، امیر صدرالدین ابراهیم، فتوحات شاهی، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383ش.
  6. ایواغلی، حیدربن ابوالقاسم، مجمع‌الانشاء= جامعه مراسلات اولوالالباب، نسخه خطی، ش1071، تهران، کتابخانه ملی، بی‌تا.
  7. براون، ادوارد گرانویل، تاریخ ادبیات ایران از آغاز عهد صفویه تا زمان حاضر، ترجمه رشیدیاسمی، تهران، ابن‌سینا، چ3، 1345ش.
  8. بنانی، امین، «ساختار اجتماعی – اقتصادی دوره صفوی»، در: سیوری و دیگران، صفویان، ترجمه و تدوین یعقوب آژند، تهران، مولی، 1380ش.
  9. پارسادوست، منوچهر، شاه اسماعیل اول، بی‌جا، انتشار، 1375ش.
  10. پطروشفسکی، ایلیاپاولویچ، اسلام در ایران، ترجمه کریم کشاورز، تهران، پیام، چ6، 1362ش.
  11. پیگولوسکایا، ن. و. و دیگران، تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هیجدهم میلادی، ترجمة کریم کشاورز، تهران، پیام، چ4، 1354ش.
  12. تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه تاورنیه، ترجمه ابوتراب نوری، بی‌جا، سنایی و تأیید اصفهان، 1369ش.
  13. ترابی طباطبایی، جمال، سکه‌های شاهان اسلامی ایران، بی‌جا، ش 5 موزه آذربایجان شرقی، 1350ش.
  14. جعفریان، رسول، نقش خاندان کرکی در تأسیس و تداوم دولت صفوی، تهران، علم، 1387ش.
  15. جنابدی، میرزابیگ حسن، روضه‌الصفویه، به­کوشش غلامرضا طباطبایی‌مجد، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار، 1378ش.
  16. جهانگشای خاقان: تاریخ شاه اسماعیل، مقدّمه الله‌ دتا مضطر، اسلام‌آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1364ش.
  17. الحسون، محمد، حیاه المحقق الکرکی و آثاره، تهران، منشورات الاحتجاج، 1423ق.
  18. حسینی خاتون‌آبادی، عبدالحسین، وقایع‌السنین و الاعوام، تصحیح محمدباقر بهبودی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1352ش.
  19. الحسینی، خورشاه‌بن قباد، تاریخ ایلچی نظام‌شاه، تصحیح محمدرضا نصیری و کوئیچی هانه‌دا، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1379ش.
  20. خواندامیر، امیرمحمود، تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی، تصحیح محمدعلی جراحی، تهران، گستره، 1370ش.
  21. خواندمیر، غیاث‌الدین، تاریخ حبیب‌السیر، تصحیح زیرنظر محمد دبیرسیاقی، تهران، خیام، 1353ش.
  22. رنجبر، محمدعلی و محمدتقی مشکوریان، «مواجهه محقق کرکی با استقرار حاکمیت صفوی در عصر شاه اسماعیل»، پژوهش‌های تاریخی، دوره جدید، س2، ش4 (پیاپی8)، زمستان 1389ش، صص 136-107.
  23. روملو، حسن‌بیگ، احسن‌التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، اساطیر، 1384ش.
  24. زرین‌کوب، عبدالحسین، دنباله جستجو در تصوف ایران، تهران، امیرکبیر، چ2، 1366ش.
  25. زرین‌کوب، عبدالحسین، روزگاران دیگر (از صفویه تا عصر حاضر)، تهران، سخن، 1375ش.
  26. سیوری، راجر، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران، مرکز، 1372ش.
  27. شاردن، جان، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، تهران، توس، 1374ش.
  28. شاملو، ولی‌قلی، قصص‌الخاقانی، تصحیح حسن سادات‌ناصری، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1371ش.
  29. شوشتری، نورالله‌بن شریف‌‌الدین، مجالس المؤمنین، تهران، اسلامیه، 1377ش.
  30. الشیبی، کامل مصطفی، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیرکبیر، چ2، 1374ش.
  31. شیرازی، عبدی‌بیگ نویدی، تکمله‌الاخبار، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، نی، 1369ش.
  32. صفت‌گل، منصور، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران، رسا، 1381ش.
  33. صفوی، سام میرزا، تذکرة تحفه سامی، تصحیح رکن‌الدین همایون فرخ، بی‌جا، علمی، بی‌تا.
  34. طاهری، ابوالقاسم، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران از مرگ تیمور تا مرگ شاه عباس، تهران، علمی و فرهنگی، چ3، 1380ش.
  35. عالم‌آرای شاه اسماعیل، تصحیح اصغر منتظرصاحب، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1384ش.
  36. عالم‌آرای صفوی، به کوشش یدالله شکری، تهران، اطلاعات، 1363ش.
  37. غفاری قزوینی، قاضی احمد، تاریخ جهان‌آرا، به اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار، تهران، اساطیر، 1396ش.
  38. فرهانی منفرد، مهدی، مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران در عصر صفوی، تهران، امیرکبیر، 1377ش.
  39. فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عباس اول، تهران، علمی، 1369ش.
  40. قزوینی، ابوالحسن، فوایدالصفویه، تصحیح مریم میراحمدی، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1367ش.
  41. قزوینی، یحیی، لب‌التواریخ، تصحیح میرهاشم محدث، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1386ش.
  42. القطیفی، ابراهیم‌بن سلیمان، السراج الوهاج، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1413ق.
  43. قمی، قاضی احمد، خلاصه‌التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، تهران، دانشگاه تهران، 1383ش.
  44. کرکی، علی‌بن الحسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل‌‌البیت لاحیاء التراث، 1410ق.
  45. کرکی، علی‌بن الحسین، رسائل المحقق الکرکی، تحقیق محمد الحسون، باشراف محمود المرعشی، قم، مکتبه آیه‌الله العظمی المرعشی النجفی، بی‌تا.
  46. کمپفر، انگلبرت، سفرنامه کمپفر، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، 1363ش.
  47. الگار، حامد، «ملاحظاتی درباره دین در ایران عهد صفوی»، اصفهان در مطالعات ایرانی، به کوشش رناتا هولود، ترجمة محمدتقی فرامرزی، تهران، فرهنگستان هنر، 1385ش.
  48. الگار، حامد، دین و دولت در ایران، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، توس، 1369ش.
  49. لاپیدوس، ایرا ام.، تاریح جوامع اسلامی از آغاز تا قرن هجدهم، ترجمه محمود رمضان‌زاده، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1376ش.
  50. مزاوی، میشل، م.، پیدایش دولت صفوی، ترجمه یعقوب آژند، تهران، گستره، 1363ش.
  51. منجم یزدی، کمال، زبده‌التواریخ، تحقیق و تصحیح غلامرضا مهدوی راونجی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1397ش.
  52. منشی قزوینی، بوداق، جواهرالاخبار، تصحیح محسن بهرام‌نژاد، تهران، میراث مکتوب، 1378ش.
  53. منشی، اسکندربیگ، تاریخ عالم‌آرای عباسی، تصحیح محمداسماعیل رضوانی، تهران، دنیای کتاب، 1377ش.
  54. مهاجر، جعفر، الهجره العاملیه الی ایران فی العصر الصفوی، بیروت، دار الروضه للطباعه و النشر و التوزیع، 1410ق/1989م.
  55. مورگان، دیوید، ایران در قرون وسطی، ترجمه عباس مخبر، تهران، طرح نو، 1373ش.
  56. میرزا رفیعا، محمدرفیع، دستورالملوک میرزا رفیعا، به کوشش و تصحیح محمداسماعیل مارچینکوفسکی، ترجمه علی کردآبادی، تهران، وزارت امور خارجه، 1385ش.
  57. میرزا‌ سمیعا، محمدسمیع، تذکره‌الملوک، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، امیرکبیر، چ2، 1368ش.
  58. مینورسکی، سازمان اداری حکومت صفوی یا تعلیقات بر تذکره الملوک، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران، امیرکبیر، چ2، 1368ش.
  59. ناجی، محمدیوسف، رساله در پادشاهی صفوی، به کوشش رسول جعفریان و فرشته کوشکی، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1387ش.
  60. نوایی، عبدالحسین، ایران و جهان از مغول تا قاجاریه، تهران، هما، 1370ش.
  61. هالم، هاینس، تشیع، ترجمه محمدتقی اکبری، قم، ادیان، 1389ش.
  62. هدایت، رضاقلی‌خان، تاریخ روضه‌الصفای ناصری، تصحیح جمشید کیان‌فر، تهران، اساطیر، 1380ش.
  63. واله اصفهانی، محمدیوسف، خلدبرین، به‌کوشش میرهاشم محدث، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار، 1372ش.
  64. یوسف‌جمالی، محمدکریم، حیات سیاسی اجتماعی، فرهنگی و مذهبی شاه اسماعیل اول، اصفهان، دانشگاه آزاد اسلامی نجف‌آباد، 1387ش.
  65. Hayāti Tabrizi, Qāsim Beg, A Chronicle of the Early Safavids and the Reign of Shāh Ismā,il (907-930/1501/1524), Persian ed, & Int. by Kioumars Ghereghlou, New Haven, CT, American Oriental Society, 2018.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار