نقش قبیلۀ خزاعه در حمایت از اهل‌بیت علیهم السلام و نشر احادیث شیعی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری تاریخ اسلام، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

2 استاد گروه تاریخ دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

3 استادیار گروه معارف اسلامی، واحد اصفهان (خوراسگان)، اصفهان، ایران

چکیده

برای فهم میراث فرهنگی شیعه، شناخت اصحاب ائمه علیهم السلام امری ضروری است. به‌ویژه اصحابی همچون خاندان شیعی خزاعی که نزد اهل‌بیت علیهم السلام از جایگاه خاصی برخوردار بودند و برخی از بزرگان آنان از راویان موثق امامیه به شمار می‌رفتند. بر اساس منابع شیعه، این خاندان تا حد زیادی عهده‌دارِ نشر آموزه‌های ائمه بودند.
پژوهش حاضر با هدف بررسی جایگاه اصحاب شیعی خزاعی در روایت حدیث، در پی پاسخ‌ به این سؤال است که «راویان خزاعی در نقل احادیث ائمه چه جایگاهی داشته‌اند و نقش آنان در کدام دوره پررنگ‌تر بوده است.». برای پاسخ‌ به سؤالات فوق، این فرضیه به آزمون گذاشته شد که: «خزاعی‌ها در سه دورۀ رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم، امام علی علیه السلام، امام صادق علیه السلام نقش بارزتری داشته‌اند». یافته‌های تحقیق ضمن اثبات این فرضیه، گوشه‌های دیگری از تلاش‌های رجال خزاعی در گسترش فرهنگ شیعه را به نمایش می‌گذارد؛ ضمن این که نشان می‌دهد هرچند شیعیان و یاران امام علی علیه السلام، از مهاجران و انصار، تنها از یک نژاد خاص نبودند و باورهای شیعی آنان بر اساس تقسیمات قبیله‌ای نبود، اما می‌توان بر مبنای برخی شواهد و قراین، به نقش افزون‌تر قبایل یمنی در گسترش تشیع اذعان کرد. در این مقاله سعی شده با استناد به منابع اصلی و با روش توصیفی- تحلیلی، فعالیت خزاعی‌ها در نشر احادیث شیعه تبیین شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مراجع

  1. ابن اعثم، ابو محمد، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، 1411ق.
  2. ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1373ش.
  3. ابن اثیر، ابوالحسن علی بن محمد جزری، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، بیروت، دارالفکر، 1409ق.
  4. ابن حزم اندلسی، ابی محمدعلی بن احمد بن سعید، جمهره انساب العرب، تحقیق لجنه من العلماء بیروت، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1403ق.
  5. ابن حبّان، محمد، الثقات، حواشی ابراهیم شمس‌الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419ق.
  6. ابن حبان، الثقات، حیدرآباد هند، مؤسسه الکتب العثمانیه، 1393ش.
  7. ابن حزم، ابو محمد علی بن احمد، اسماء الصحابه الرواه، تحقیق حسن کسروی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1412ق.
  8. ابن حجر، احمد بن علی، الاصابه فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
  9. ابن کلبی، ابی المنذر هشام بن محمد، الاصنام، تحقیق احمد زکی پاشا، قاهره، بی‌نا، 1924ق.
  10. ابن کلبی، ابی منذر هشام بن محمد بن السائب، النسب معد و الیمن الکبیر، تحقیق و خط و مشجرات محمود فردوس العظم، قراءه ریاض عبدالحمید، دمشق، دارالیقظه العربیه، 1939م.
  11. ابن طاووس، اللهوف، ترجمه علیرضا رجایی تهرانی، بی‌جا، نشر نبوغ، بی‌تا.
  12. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، دراسه و تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1410ق.
  13. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، تحقیق یوسف بقاعی، الطبعه الثانیه، بیروت، داراضواء، 1412ق.
  14. ابن عساکر، علی بن الحسن، تاریخ مدینه الدمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
  15. ابن فهد، عمر بن محمد، إتحاف الوری بأخبار أم القری، تصحیح فهیم محمد شلتوت، مکه مکرمه، جامعه ام القری، معهد البحوث العلمیه و احیاء التراث الاسلامی، 1403ق.
  16. ابن قتیبه، ابی محمد عبدالله بن مسلم، المعارف، حققه و قدم له دکتور ثروت عکاشه، مصر، الهیئة المصریه العامه للکتاب، 1992م.
  17. ابن قانع، عبدالباقی، معجم الصحابه، تحقیق صلاح بن سالم مصراتی، مدینه منوره، مکتبه الغرباء الاثریه، 1418ق.
  18. ابن عبدالبر، عبدالله بن محمد بن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، تحقیق علی‌محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل، 1412ق.
  19. ابن غضائری، احمد بن حسین، رجال ابن غضائری، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1364ق.
  20. ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1990م.
  21. ابن هشام، ابی محمد عبدالملک، السیره النبویه، حقق اصولها و فصولها و کتب مقدماتها و ضبط الفاظها و وضع فهارسها عبدالروف سعد، بیروت، دارالجیل، 1418ق.
  22. ابن یونس، عبدالرحمان، تاریخ المصریین، تحقیق عبدالفتاح فتحی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1421ق.
  23. ابوداود، سلیمان بن اشعث سجستانی، سنن، تحقیق سید محمد لحام، بیروت، دارالفکر، 1410ق.
  24. اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواه، قم، منشورات مکتبه آیه الله العظمی مرعشی، 1403ق.
  25. ازرقی، ابی الولید محمد بن عبدالله بن احمد، اخبار مکّه شرّفها الله و تعالی و ما جاء فیها من الآثار، روایه ابی محمد اسحاق بن احمد بن اسحاق ابن نافع الخزاعی، بی‌جا، مطبع المدرسه المحروسه، 1275ق.
  26. ابو نعیم، احمد بن عبدالله، معرفه الصحابه، تحقیق عادل بن یوسف العزازی، ریاض، دارالوطن للنشر، 1419ق.
  27. امین، محسن، اعیان الشیعه، تحقیق حسن امین، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، بی‌‌تا.
  28. امینی، الغدیر، لبنان، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
  29. بحشل، اسلم بن سهل، تاریخ واسط، تصحیح کورکیس عواد، بیروت، عالم الکتب، 1406ق.
  30. برقی، احمد بن ابی عبدالله، کتاب الرجال، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1383ش.
  31. براقی النجفی، حسین بن سید احمد، تاریخ کوفه، تحقیق ماجد بن احمد العطیه، بیروت، مکتب الحیدریه، 1424ق.
  32. بلاذری، احمد بن یحیی جابر، الانساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، 1417ق.
  33. تفرشی، نقدالرجال، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1418ق.
  34. تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، مؤسسه نشر الاسلامی، 1410ق.
  35. تستری، شیخ محمد تقی، قاموس الرجال، قم، مؤسسه نشر اسلامی تابعه لجماعه المدرسین، 1419ق.
  36. حرعاملی، وسائل الشیعه، تحقیق محمدرضا جلالی، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث بقم المشرقه، 1414ق.
  37. حازمی همدانی، محمد بن موسی، عجاله المبتدی و فضاله المنتهی فی النسب، قاهره، چاپ عبدالله کنون، 1965م.
  38. حسین هاشمی، زهرا، منتظرالقائم، اصغر، بوسعیدی، فرشته، «قبیله خزاعه و نقش سیاسی- اجتماعی آن در آغاز گسترش اسلام»، میقات حج، دوره 29، ش113، پاییز 1399ش، صص 225-197.
  39. حمیدالله، محمد، نامه‌ها و پیمان‌های سیاسی حضرت محمد (ص) و اسناد صدر اسلام، ترجمه سید محمد حسینی، تهران، سروش، 1374ش.
  40. حمّور، عرفان محمد، مواسم العرب: المواسم الثقافیه و التجاریه و الدینیه و الطبیعیه، بیروت، دارالطباعه، 1427ق.
  41. جواهری، محمد، المفید من معجم رجال الحدیث، قم، مکتبه المحلاتی، 1424ق.
  42. خطیب، محب الدین، عهد جرهم من مکه من القرن السادس و العشرین قبل الهجره الی سنه 429 ه، بی‌جا، الزهراء، 1347ق.
  43. خلیفه بن خیاط، أبی عمرو، الطبقات، تحقیق سهیل زکّار، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
  44. خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، مرکز نشر آثار شیعه، 1410ق.
  45. دائرة المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدرحاج سید جوادی، بهاءالدین خرمشاهی، کامران فانی، تهران، دائرة المعارف تشیع با همکاری شرکت نشر یادآوران، 1371ش.
  46. دانشنامه سیره نبوی، صحابه رسول خدا (ص)، گروه تاریخ، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389ش.
  47. دینوری، أبی حنیفه احمد بن داوود، اخبارالطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، مراجعه دکتور جمال‌الدین شیال، قم، داراحیا التراث العربی، 1960م.
  48. ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد بن عثمان، تجرید أسماء الصحابه، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
  49. رازی، ابن مسکویه، تجارب الامم، تحقیق ابوالقاسم الامامی، تهران، سروش، 1379ش.
  50. شراب، محمد محمدحسن، المعالم الأثیره فی السنه و السیره، بیروت، دارالقلم، 1411ق.
  51. شوکانی، محمد بن علی بن محمد، نیل الاوطار من احادیث سید الاخبار، بیروت، دارالجیل، 1973م.
  52. شیخ مفید، محمد بن محمد نعمان، الجمل، تحقیق سید علی میر شریفی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چ 2، 1416ق.
  53. شیخ صدوق، الخصال، قم، دفتر نشر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1403ق.
  54. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ترجمه محمد جواد غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1385ش.
  55. شیخ طوسی، رجال طوسی، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسه نشر اسلامی لجماعه مدرسین بقم المشرفه، 1415ق.
  56. صدر، سید حسن، شیعه بنیان‌گذاران فرهنگ اسلام، ترجمه علی مشتاق عسگری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1381ش.
  57. طباطبایی، تفسیرالمیزان، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بی‌تا.
  58. طبرسی، میرزا حسین نوری، خاتمه المستدرک، تحقیق مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، بی‌تا.
  59. طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، تحقیق حمدی عبدالمجید السلفی، قاهره، مکتبه ابن تیمیه، بی‌تا.
  60. عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
  61. عسقلانی، احمد بن علی بن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
  62. عزیزی حسین، رستگار، پرویز، بیات، یوسفی، راویان مشترک، پژوهشی در بازشناسی راویان مشترک شیعه و اهل سنت، قم، نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1380ش.
  63. عامری ناصری، احمد، الاصول الیمنیه فی قبائل العربیه و رجالها، بیروت، دارالتراث، 1427ق.
  64. علامه حلی، رجال علامه الحلی، قم، دارالذخائر، 1411ق.
  65. قلقشندی، ابی العباس احمد، نهایه الارب فی معرفه الانساب العرب، تحقیق ابراهیم الابیاری، لبنان، دارالکتاب لبنانی، 1411ق.
  66. قلقشندی، ابی العباس احمد، قلائد الجمان فی التعریف بقبائل عرب الزمان، قاهره، چاپ ابراهیم ابیاری، 1402ق.
  67. قمی، شیخ عباس، الکنی و الالقاب، نجف، المطبعه الحیدریه، 1969م.
  68. کحّاله، عمر رضا، معجم قبائل العرب، بیروت، مؤسسه الرساله، الطبعه السابعه، 1414ق.
  69. کشی، محمد بن عمر، رجال کشی، مشهد، انتشارات دانشگاه مشهد، 1348ش.
  70. مازندرانی، شیخ محمد بن اسماعیل، منتهی المقال فی احوال الرجال، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1416ق.
  71. محسن امین، أعیان الشیعه، تحقیق و تخریج حسن امین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1371ق.
  72. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاه، 1385ق.
  73. مزّی، ابوالحاج یوسف، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، تحقیق سهیل زکّار، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
  74. منتظرالقائم، اصغر، حسین هاشمی، زهرا، بوسعیدی، فرشته، «نقش سیاسی_ نظامی کنشگران قبیله خزاعه در دوره پیامبر (ص) و امام علی (ع)»، سیره پژوهی اهل بیت، سال چهارم، ش7، پاییز و زمستان 1397ش، صص 80-65.
  75. منتظرالقائم، اصغر، نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل‌بیت علیهم السلام، قم، نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1380ش.
  76. مرزوقی، احمد بن محمد، الازمنه و الامکنه، بیروت، چاپ خلیل منصور، 1417ق.
  77. نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1407ق.
  78. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسه الاعلمی، 1409ق.
  79. همدانی، ابی محمد الحسن بن احمد بن یعقوب، صفه الجزیرة العرب، تحقیق محمد بن علی الاکوع، بغداد، دارالشوون الثقافیه، 1989م.
  80. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، نجف، مکتبه المرتضویه، 1358ش.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار