تأثیر رسمیت یافتن مذهب تشیع بر هنر خوشنویسی و نگارگری دورۀ صفویه

نوع مقاله : مقاله ترویجی

نویسنده

دکترای تاریخ ایران بعد از اسلام، مدرس دانشگاه فرهنگیان، پردیس علامه طباطبایی خرم‌آباد، ایران.

چکیده

حکومت صفویه آغازگر دورۀ نوینی در تاریخ ایران بود. صفویان با رسمیت بخشیدن به مذهب تشیع، تأثیری ژرف بر ساختار سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و مذهبی ایران گذاشته و پایه‌گذار دولتی ملی بودند. آنان سعی داشتند از راه‌های گوناگون برای ایدئولوژی خود کسب مشروعیت کنند. در این راستا یکی از راهکارهای تبلیغ اندیشه‌های مذهب تشیع، حمایت از هنر و هنرمندان بود. هنر در این دوره مورد توجه خاص شاهان و اشراف صفوی قرار گرفت و رسمیت یافتن مذهب تشیع نیز بر هنرهای مختلف از جمله خوشنویسی و نگارگری تأثیرگذار بود. این مقاله با شیوه‌ای کتابخانه‌ای و با روش توصیفی- تحلیلی در پی پاسخ به این سؤال است که رسمیت یافتن مذهب تشیع چه تأثیری بر هنر خوشنویسی و نگارگری داشته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که رسمیت یافتن تشیع بر این هنرها از دو جهت قابل بررسی است؛ نخست، بازتاب نمادها و شعائر مذهبی در متون تاریخی. دوم، استفاده از نمادها و شعائر مذهبی در آثاری چون معماری، ظروف فلزی، سکه‌ها و سایر ابزارآلات که به‌صورت کتیبه‌ها و حکاکی خطوط مختلف در آثار خوشنویسان مشاهده می‌شود یا در تزیین نسخ خطی توسط نگارگران به کار رفته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مراجع

  1. آژند، یعقوب، نگارگری مکتب هرات، تهران، فرهنگستان هنر، 1387ش.
  2. ابطحی، مصطفی، «رسمیت یافتن تشیع در ایران چالش‌ها و دستاوردها»، مجموعه مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران، به کوشش مقصودعلی صادقی، تبریز، ستوده، 1384ش.
  3. اصفهانی، محمدصالح بن ابوتراب، «تذکرة‌الخطاطین»، به‌کوشش پژمان فیروزبخش، نامه بهارستان، سال ششم، ش 2-1، دفتر 11، 12، 13، 34، تابستان- زمستان 1384-1385ش، صص34-13.
  4. افروغ، محمد، «مضامین و عناصر شیعی در هنر عصر صفوی با نگاهی به هنر قالی‌بافی، نگارگری و فلزکاری»، مطالعات ایرانی، سال دهم، ش 20، پاییز1390ش، صص52-25.
  5. برومند اعلم، عباس، رقیه میر ابوالقاسمی و عباس حسن خانی، «تأثیر آموزه‌های تصوف بر مقتل‌نگاری کربلا، مطالعه موردی اللُهوف علی قتلی الطُفوف»، مطالعات تاریخ اسلام، سال هفتم، ش 24، 1392ش، صص56-37.
  6. بخاری، محمد، فوایدالخطوط، موجود در کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی از نجیب مایل‌هروی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1372ش.
  7. تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه، ترجمة حمید ارباب شیرانی، بی‌جا، نیلوفر، 1336ش.
  8. دلاواله، پیترو، سفرنامه، ترجمة شجاع‌الدین شفا، تهران، علمی و فرهنگی، 1384ش.
  9. دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه دهخدا، ج نهم، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
  10. راستین، محمد، بررسی تأثیر اندیشه‌های تشیع در هنر اسلامی عصر صفویه، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: احمد بهشتی مهر، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه قم، 1395ش.
  11. رفیعی‌راد، رضا، برات طرقی، مرجان، «تحلیل نگاره معراج پیامبر ص از فال نامه تهماسبی در مکتب تبریز دوم به روش شمایل شناسی پانوفسکی»، گرافیگ و نقاشی، ش 8، بهار و تابستان 1401ش، صص 54-42.
  12. سقایی، سارا، بهروزی‌پور، حسین، «نقش کتیبه‌نگاری بناها در ترویج اندیشه‌های مذهبی و مشروعیت حاکمان صفوی (مطالعه موردی بناهای اصفهان، اردبیل و مشهد)»، شیعه‌شناسی، سال 15، ش 58، تابستان 1396ش، صص 228-185.
  13. سوچک، پریسیلا، «خوشنویسی در اوایل دوره صفویه»، ترجمة ولی‌الله کاووسی، گلستان هنر، ش 10، 1386ش، صص39-24.
  14. شاردن، ژان، سفرنامه شاردن، ج 7، ترجمة محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، 1345ش.
  15. شاطری، میترا، احمد طجری، پروانه، «مطالعة تأثیرپذیری نگاره‌های شاهنامة طهماسبی از تغییر مذهب در دورة صفوی»، نگره، ش 42، تابستان 1396ش، صص 62-46.
  16. شایسته‌فر، مهناز، عناصر هنر شیعی؛ در نگارگری و کتیبه‌نگاری تیموریان و صفویان، تهران، مؤسسه مطالعات هنر اسلامی، 1384ش.
  17. شایسته‌فر، مهناز، «بررسی محتوایی کتیبه‌های مذهبی دوران تیموریان و صفویان»، علوم انسانی دانشگاه الزهرا س، سال 12، ش 43، 1381ش، صص111-62.
  18. شایسته‌فر، مهناز، «رابطه مذهب و نگارگری دوره تیموریان و اوایل دوره صفویان»، مدرس، دوره 4، ش2، 1379ش، صص40-25.
  19. شایسته‌فر، مهناز، خانعلیو، مریم، «بررسی اجمالی خوشنویسی بر روی قالی»، کتاب ماه هنر، ش 54 و53، 1381ش، صص80-74.
  20. جمعی از نویسندگان، تاریخ‌نگاری در ایران، ترجمه و تألیف یعقوب آژند، تهران، گستره، 1388ش.
  21. حسینی، سیدهاشم، «مقایسه ویژگی‌های هنر کتیبه‌نگاری عصر صفوی در دو مجموعة شاخص شیعی ایران (حرم مطهر امام رضا ع و بقعة شیخ صفی‌الدین اردبیلی)»، مطالعات هنر اسلامی، ش 11، پاییز و زمستان 1388ش، صص 132-105.
  22. عالی‌افندی، مصطفی، مناقب هنروران، تهران، سروش، 1369ش.
  23. عظیمی، حبیب‌الله، «ادوار تذهیب در کتاب‌آرایی مذهبی ایران»، هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، ش41، 1389ش، صص32-23.
  24. عقیلی رستمداری، حسین، خط و مرکب، موجود درکتاب‌آرایی در تمدن اسلامی، نجیب مایل‌هروی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1372ش.
  25. علی‌پور شانجانی، مرضیه، شناسایی مؤلفه‌های تصویری هنر شیعی عصر صفوی و بازجست بسترهای نشو و نمای آن در دوره تیموری، پایان‌نامه دکتری، استادان راهنما: دکتر خشایار قاضی زاده و دکتر پرویز اقبالی، دانشگاه شاهد، 1399ش.
  26. کمپفر، انگلبرت، سفرنامه، ترجمة کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، چ3، 1363ش.
  27. گواشانی هروی، دوست محمد، دیباچه، موجود درکتاب آرایی و تمدن اسلامی اثر نجیب مایل هروی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1372ش.
  28. فراست، مریم، «نماد و نمود نام علی ع در فلزکاری صفویه و قاجار»، کتاب ماه هنر، شهریور1387ش، صص85-76.
  29. فیگوئروا، دن گارسیا دسیلوا، سفرنامه، ترجمة غلامرضا سمیعی، تهران، نو، 1363ش.
  30. قدیمی قیداری، عباس، «نگاهی به تاریخ‌نگاری در دوره‌های صفوی و عثمانی(قرن دهم تا دوازدهم)»، روابط فرهنگی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، سال1، ش4، زمستان 1395ش، صص82-69.
  31. قصه‌خوان، قطب محمد، دیباچه، موجود درکتاب آرایی و تمدن اسلامی اثر نجیب مایل هروی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1372ش.
  32. متقی، حسین، «اسنادی نویافته از میان مواریث کهن»، پیام بهارستان، سال 1، ش 2و 1، 1387ش، صص310-266.
  33. مستوفی بافقی، محمدمفید، جامع مفیدی، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، چاپخانه رنگین، 1340ش.
  34. محمدحسن، زکی، هنر ایران در روزگار اسلامی، ترجمه محمد ابراهیم اقلیدی، تهران، صدای معاصر، 1388ش.
  35. منشی‌قمی، قاضی میراحمد، گلستان هنر، به تصحیح: احمد سهیلی خوانساری، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1352ش.
  36. نعمتی، محمدعلی، فولادی، فضل‌الله، «تأثیر مذهب بر روایت‌های تاریخ‌نگاری هنر عصر صفویه (با تأکید بر خوشنویسی، نگارگری و موسیقی)»، علم و تمدن در اسلام، سال 3، ش7، بهار1400ش، صص127-100.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار