واکاوی و بررسی بازارهای تجاری شیعیان در عراق در دوران بویهیان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی- هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد- مدرس تاریخ مؤسسه علمی تحقیقی مکتب نرجس س، مشهد، ایران

چکیده

شیعیان از قرون اولیۀ هجری بخشی از ساکنان عراق را تشکیل می‌دادند. آن‌ها در شهرهای شیعه‌نشین کوفه و بصره زندگی می‌کردند. علاوه بر این، در دورۀ عباسی، سایر شهرهای عراق از جمله بغداد و حلّه نیز میزبان شیعیان بودند. از قرن دوم هجری به بعد، وضعیت شیعیان عراق از جهت خودکفایی اقتصادی تغییراتی کرد. وجود دو رود بزرگ دجله و فرات در عراق و زمین‌های کشاورزی در این منطقه به اقتصاد شیعیان کمک شایانی کرد. همچنین به لحاظ جغرافیایی باید وجود راه‌های کاروانی و تجاری ایران، ماوراءالنهر، مصر و آناتولی را با وجود امنیت راه‌های تجاری زمینی و دریایی در این دوره از عوامل رونق بازرگانی در شهرهای عراق عنوان کرد. با این ترتیب عراق توانست از رونق اقتصادی بالایی برخوردار شود. در دورۀ مورد بحث، شیعیان عراق به عنوان جزئی از بدنۀ جامعۀ اسلامی به امور اقتصادی توجه فراوانی داشتند. آنان همگام با برخورداری از آزادی سیاسی و تسامح حاکمان شیعی بویهی، برای ورود به عرصۀ اقتصادی و به دست گرفتن نبض بازارهای این ناحیه تلاش فراوان می‌کردند. این پژوهش به فعالیت‌های اقتصادی شیعیان در دورۀ بویهیان پرداخته و در پی پاسخ به این سؤال است که فعالیت‌های اقتصادی شیعیان در شهرهای شیعه‌نشین عراق در دورۀ بویهی در چه زمینه‌هایی بوده است؟ پس از مطالعه و بررسی متون و تحقیقات صورت پذیرفته به روش توصیفی- تحلیلی این نتیجه حاصل آمد که شیعیان عراق در دورۀ مورد مطالعه، در دو زمینۀ بازرگانی و حتی ابزارهای دست‌ساز‌ بومی و منطقه‌ای، فعالیت قابل‌توجهی را به انجام رسانیده‌اند. آنان در مسائل اقتصادی از تجربه و مهارت بسیاری برخوردار گشتند، حتی گاهی از دیگر رقبای تجاری خود پیشی گرفتند. سودآوری تجارت منطقه‌ای شیعیان در هنگامی که رواداری حاکمان بیشتر بود، ثمرات به مراتب بهتری برای شیعیان داشت، چنان که در دوران خاندان‌ شیعۀ بویهی در تشکیلات خلافت حضور شیعیان در فعالیت‌های اقتصادی افزون‌تر گشت و آنان به کسب ثروت پرداختند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مراجع

  1. ابراهیم حسن، حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، 1380ش.
  2. ابن اثیر، ابوالحسن، تاریخ کامل، ترجمه حسن روحانی، تهران، اساطیر، 1375ش.
  3. ابن اخوه، محمدبن احمد، معالم القربه فی احکام حسبه، بی‌جا، طبعه‌المکتبه، 1937م.
  4. ابن جبیر، محمدبن احمد، سفرنامه، ترجمه پرویز اتابکی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1370ش.
  5. ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، حیدرآباد، بی‌نا، 1918م.
  6. ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، مراه الزمان فی تاریخ الاعیان، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1434ق.
  7. ابن حوقل، ابوالقاسم محمدبن علی، صوره الارض، قاهره، دارالمکتبه حیاه، 1328ق.
  8. ابن خردادبه، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله ، المسالک والممالک، تهران، مؤسسه مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل، 1371ش.
  9. ابن داوود، تقی الدین الحسن بن علی، رجال، بی‌جا، منشورات الشریف الرضی، بی‌تا.
  10. ابن عبری، غریغوریوس، مختصرتاریخ الدول، بیروت-لبنان، دارالمشرق، 1992م.
  11. ابن عمرانی، محمدبن علی، النباء فی تاریخ الخلفاء، قاهره، دارالآفاق العربیه، 1412ق.
  12. ابن فقیه همدانی، ابوبکراحمدبن محمد، مختصرکتاب البلدان، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش.
  13. ابن کثیردمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه والنهایه ومعه نهایه البدایه والنهایه فی الفتن والملاحم، به کوشش یوسف الشیخ محمد البقاعی، صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، 1998م.
  14. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه والنهایه، قم، مکتبه المعارف الاسلامیه، 1408ق.
  15. اشپولر، بارتولد، «تجارت سرزمین‌های شرقی در سده‌های نخستین»، تاریخ اسلام، ش5، 1380، صص196-183.
  16. امین، احمد، ظهر الاسلام، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
  17. أمین، محسن، مستدرکات اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1415ق.
  18. بدری، محمد فهد، العامه ببغداد فی القرن الخامس الهجری، بغداد، مطبعه الارشاد، 1387ش.
  19. بورلو، ژوزف، تمدن اسلامی، ترجمه اسدالله علوی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس، 1381ش.
  20. بویل، جی.آ، تاریخ ایران کمبریج، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر، 1389ش.
  21. جباری، محمدرضا؛ احسانی، سید محمد، «اوضاع شیعیان عراق در عصر صادقین (ع)»، قم، تاریخ اسلام در آئینه پژوهش، ش 4، 1389، صص62-29.
  22. جیهانی، ابوالقاسم بن احمد، اشکال العالم، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، مشهد، شرکت به نشر، 1385ش.
  23. حموی، ابوعبدالله یاقوت، معجم البلدان، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1380ش.
  24. حموی، ابوعبدالله یاقوت، معجم الادباء، تهران، سروش، 1389ش.
  25. خطیب بغدادی، ابوبکراحمدبن علی، تاریخ بغداد، قاهره، دارالکتاب العربی، 1931م.
  26. الدوری، دومینیک سوردل، دارالخلافه بغداد– تاریخ کهن، جغرافیای تاریخی وسرگذشت اولیه بغداد، ترجمه ایرج پروشانی، اسماعیل دولشاهی، تهران، مؤسسه فرهنگی و هنر، 1387ش.
  27. روی، متحده، اوضاع اجتماعی در دوره آلبویه: وفاداری ورهبری درجامعه اسلامی سده های نخستین (سده‌های چهارم وپنجم هجری)، ترجمة محمد دهقانی، تهران، نارمک، 1394ش.
  28. زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، تهران، علمی و فرهنگی، 1394ش.
  29. سامر، فیصل، دولت حمدانیان، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1391ش.
  30. سعید الشیخلی، صباح ابراهیم، اصناف در عصر عباسی، ترجمه دکتر هادی عالم زاده، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1362ش.
  31. صادقی گندمانی، علی، حمانی، کامران، «نقش منازعات مذهبی در تضعیف اقتصادی پیشه وران بغداد در قرون چهارم و پنجم هجری»، پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، ش28، 1400، صص206-188.
  32. صفدی، صلاح الدین خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2010م.
  33. صولی، محمدبن یحیی، الاوراق ـ اخبارالراضی باالله والمتقی الله، به اهتمام هیومرثدن، مصر، مطبعه الصاوی، 1935م.
  34. طبری، محمدبن جریر، الرسل و الملوک، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، 1375ش.
  35. طوسی، محمدبن حسن، رجال الطوسی، ق‍م‌، ج‍م‍اعة‌ال‍م‍درس‍ی‍ن‌ فی‌الحوزه‌ العلمیه ق‍م‌، م‍ؤس‍س‍ه‌ ال‍ن‍ش‍ر‌الاس‍لام‍ی‌، 1387ش.
  36. العلی، صالح احمد، سامرا دراسه فی النشاه والبنیه السکانیه، بیروت، شرکه المطبوعات للتوزیع والنشر، 2001م.
  37. فرای، ریچارد، عصر زرین فرهنگ ایران، تهران، سروش، 1388ش.
  38. قبادیانی بلخی، ناصرخسرو، سفرنامه، تهران، دنیای کتاب، 1361ش.
  39. قهرمانی، ابوالفتحر، «سکه نشان قومیت و آزادگی»، هنر و مردم، ش 104، 1350، صص31-9.
  40. کبیر، مفیزالله، آل‌بویه در بغداد، ترجمه رشید یاسمی، تهران، انتشارات نگاه، 1398ش.
  41. لسترنج، گای، جغرافیای سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چ سوم، 1377ش.
  42. مستوفی، حمدالله، نزهه القلوب، به کوشش محمد دبیر سیاقی، قزوین، نشر حدیث امروز، 1388ش.
  43. مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ترجمه علی نقی منزوی، تهران، انتشارات توس، 1376ش.
  44. مقدسی، ابوعبدالله، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه علینقی وزیری، تهران، کومش، 1361ش.
  45. مکی، محمد کاظم، تاریخ تمدن اسلامی در خلافت عباسیان، ترجمه محمدسپهری، تهران، سمت، 1383ش.
  46. یحیایی، علی، مصباحی، محمدرضا، دو سکه از دوره بوییان در مؤسسه شرقشناسی، (مجموعه مقالات آل‌بویه (اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی) مؤلفان: ناگل، باسورث، لوییس، متحده، خان، هاخ مایر، ژیوا، بوسه، ابوت، بیوار، باون)، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام، 1396ش.
  47. یعقوبی، احمدبن‌ابی واضح، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1371ش.
  48. یعقوبی، احمدبن‌ابی واضح، البلدان، ترجمه محمد آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1381ش.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار